Basic Instincts
Arie Kamphorst, oud-docent aan de Universiteit Wageningen
De Club van Tien Miljoen ijverde oorspronkelijk, zoals de naam al aangeeft, voor een reductie van de Nederlandse bevolking naar tien miljoen inwoners. Inmiddels blijkt uit de inhoud van de Nieuwsbrieven en de Website van de stichting dat ook steeds meer aandacht wordt besteed aan de omvang van de wereldbevolking.
Het is echter moeilijk hiervoor exacte streefgetallen aan te geven, omdat overbevolking niet alleen wordt veroorzaakt door het aantal inwoners maar ook door de omvang en de aard van de hoofdelijke consumptie en productie. Overbevolking wordt dus ook beïnvloed door economische activiteiten.
In een Economie-katern van NRC Handelsblad werd op 25 augustus 2011 aandacht besteed aan de ideeën van de Amerikaanse gedragseconoom Dan Ariely, die zich afzet tegen het geloof van economen in de vrije markt. Zijn stelling is dat een volledig vrije markt geen waarborgen heeft tegen het irrationele gedrag van de mens. Menselijke instincten zoals hebzucht, luiheid en trots hebben alle invloed op de economische beslissingen en opvattingen van consumenten en producenten.
In mijn boekje Stop Growth Now !!, waarvan een korte recensie op de Engelstalige website van de stichting is opgenomen, heb ik ook reeds gepleit voor het aan banden leggen van enkele menselijke basisinstincten. De belangrijkste daarvan is de neiging tot overconsumptie. Zoals alle diersoorten heeft de mens steeds maximaal geconsumeerd als voedsel zich aandiende, om een eventuele volgende periode van schaarste te kunnen overleven. Bij gezellige dieren, zoals de mens, diende deze maximale consumptie ook om fysieke en psychische kracht te verwerven, waardoor men zich als sterkste en eventueel als leider in de groep kon manifesteren. In onze moderne wereld is geld de belichaming hiervan geworden, omdat men met geld niet alleen fysieke goederen, maar ook minder stoffelijke zaken zoals aanzien, macht, zekerheid, veiligheid, comfort en sex kan verwerven. Het individuele streven naar de maximale bevrediging van deze materiële en immateriële behoeften is een diepgeworteld basisinstinct. Het is de oorzaak van overconsumptie en milieuvervuiling in de rijke landen.
Een ander menselijk instinct is de behoefte tot manipuleren. Deze behoefte ontstond waarschijnlijk toen de voorouders van de mens ontdekten dat zij met hun handen meer konden doen dan het plukken van fruit en het klimmen in bomen. Geleidelijk ontwikkelde zich in hun hersenen een besturingssysteem voor deze zeer doelmatige lichaamsdelen. Men ging werktuigen maken, waarmee men zijn omgeving kon beheersen. Deze manipulatiedrift werd uiteindelijk ook gericht op de natuur, de medemens en de menselijke samenleving. Het is een typisch menselijk basisinstinct, dat ten grondslag ligt aan verschijnselen als prestatiezucht en overproductie.
Een derde voorbeeld van een basisinstinct is de neiging van de mens om zoveel mogelijk nakomelingen te krijgen. In vrijwel alle traditionele samenlevingen wordt het hebben van veel kinderen gewaardeerd als een teken van viriliteit en als een verzekering voor de toekomst van de gemeenschap. In onze moderne westerse welvaartstaten wordt dit basisinstinct geleidelijk overschaduwd door de eisen van extreme consumptie en productie, die een hoog kindertal minder gewenst maken. In andere delen van de wereld neemt de bevolkingsdichtheid echter nog steeds onrustbarend snel toe.
Om te komen tot een stabiele samenleving, waarin welvaart zonder economische groei en zonder bevolkingsgroei heerst, zullen de hierboven genoemde basisinstincten van de mens aan banden moeten worden gelegd. Het betekent dat de vrije markt vervangen moet worden door een geleide markteconomie, gebaseerd op rationele overwegingen. Het betekent ook dat vrijheden van individuen en bedrijven zullen moeten worden opgeofferd aan de toekomst van de menselijke samenleving, het milieu en de natuur.